χρονολόγηση (και χρονολογία)

Επιστήμη της οποίας σκοπός είναι η συσχέτιση γεγονότων που έγιναν στο παρελθόν και η τοποθέτησή τους μέσα στον χρόνο. Η χ. βρίσκει τη μεγαλύτερη εφαρμογή της μέσα στον ευρύτατο χώρο των ιστορικών μελετών, στη γεωλογία, στην προϊστορία και στην αρχαιολογία. Αντικείμενο ερευνών και μελετών από την αρχαιότητα, μόνο κατά τη νεότερη εποχή – και ιδιαίτερα από τον 19o αι.– έπειτα από τις επιτυχείς αρχαιολογικές ανακαλύψεις και την τελειοποίηση των μαθηματικών και αστρονομικών συστημάτων, η χ. κατόρθωσε να φτάσει σε επιστημονικά ακριβή συμπεράσματα, στο πεδίο της ιστορίας, καθορίζοντας μερικές βασικές χρονολογίες της ιστορικής εξέλιξης των ανθρώπων και των διαφόρων εθνών. Παρ’ όλα αυτά, μολονότι για την εθνική ιστορία ή και τη ρωμαϊκή οι πηγές προσφέρουν πληροφορίες που μπορούν να ερμηνευτούν εύκολα και με αρκετή ακρίβεια (οι Έλληνες ιστορικοί –όπως οι Ερατοσθένης, Κάστωρ ο Ρόδιος, Διόδωρος, Απολλόδωρος και Σωσίβιος– έκαναν πραγματικές χρονολογικές μελέτες αφού στηρίχθηκαν στις Ολυμπιάδες που τις συνέκριναν με τους επώνυμους άρχοντες της Αθήνας και με τους Ρωμαίους υπάτους, ενώ οι Ρωμαίοι που μετρούσαν από κτίσεως Ρώμης –ab urbe condita – 753 π.Χ. – χρησιμοποιούσαν τη διαδοχή των υπάτων), αβεβαιότητες και αμφιβολίες υπάρχουν ακόμα για τη χ. μεγάλων περιόδων της αιγυπτιακής, εβραϊκής, ασσυριακής κλπ. ιστορίας, όπου τα κείμενα όταν δεν συνδέονται με φυσικά γεγονότα (εκλείψεις και εκτροπές των πλανητών) δεν προσφέρουν ασφαλή στηρίγματα και εξακριβωμένες χρονολογίες. Προϊστορία και αρχαιολογία. Το σημείο όπου συναντώνται η προϊστορία με την ιστορία, συμπίπτει, όπως είναι γνωστό, με την επινόηση της γραφής, δηλαδή με τη δυνατότητα του ιστορικού να χρησιμοποιήσει άμεσες μαρτυρίες (τις λεγόμενες γραπτές πηγές) για τον καθορισμό της πορείας των ιστορικών γεγονότων. Ο μελετητής της προϊστορίας αντίθετα πρέπει να είναι ικανός να αναπλάσσει τα πλέον απομεμακρυσμένα γεγονότα με μόνη βάση τα υλικά τεκμήρια που διασώθηκαν (ερείπια μνημείων, καλλιτεχνικά ή διακοσμητικά αντικείμενα, προϊόντα και εργαλεία όλων των ειδών, υλικά που χρησιμοποιούσαν στις οικοδομές ή για άλλες χρήσεις). Έτσι οι μελετητές των προϊστορικών πολιτισμών και της αρχαιολογας βρέθηκαν στην ανάγκη να χρησιμοποιήσουν τις πλέον διαφορετικές έμμεσες μεθόδους για να κατορθώσουν να χρονολογήσουν τα ποικίλα αυτά ευρήματα. Μερικές από τις μεθόδους αυτές τις δανείστηκαν από τη γεωλογία. Πολύ σημαντική ήταν η χρησιμοποίηση του άνθρακα, 14 (C₁₄), του οποίου ο ρυθμός εξάντλησης με βάση μια καθορισμένη ποσότητα βάρους και χρόνου, επιτρέπει τη χρονολογική τοποθέτηση του εξεταζόμενου ευρήματος με αρκετή προσέγγιση. Εκτός από τις γεωλογικές μεθόδους, ο μελετητής της προϊστορίας χρησιμοποιεί και το σύστημα των συνδυασμών, που επιτρέπουν τη βεβαίωση του σύγχρονου των υλικών εκείνων στοιχείων, που στο σύνολό τους χαρακτηρίζουν ένα πολιτισμό. Για τους προϊστορικούς πολιτισμούς εξάλλου, που άνθησαν σε εποχή κατά την οποία σε άλλες πιο προχωρημένες περιοχές υπήρχαν ήδη ιστορικοί πολιτισμοί, βασίλεια με δυναστείες για γραπτή παράδοση, η μέθοδος της συγκριτικής χ. επιτρέπει να συνδέσουμε, με τη μελέτη των αντικειμένων που εξάγονταν από τη μια περιοχή στην άλλη και με μια σειρά άλλων συνδυασμών, τις απόλυτες χρονολογίες από τον ένα πολιτισμό στον άλλο. Γεωλογία. Η κοινότερη γεωλογική μέθοδος για τον καθορισμό της σχετικής ηλικίας των πετρωμάτων είναι η στρωματογραφική. Σε μια σειρά ιζηματογενών πετρωμάτων, γενικά, το νεότερο στρώμα του εδάφους είναι αυτό που βρίσκεται ψηλότερα, αυτό δηλαδή που αποτέθηκε τελευταίο. Μπορεί όμως να παρεμβληθούν διάφοροι παράγοντες που να κάνουν ανεφάρμοστη τη μέθοδο αυτή: ορογενετικές κινήσεις μπορεί να έχουν ανατρέψει εντελώς την κανονική σειρά διάταξης των στρωμάτων, για μια χρονική περίοδο, έπειτα και λόγω διαφόρων φαινομένων μπορεί να διακόπηκε η απόθεση (στρωματογραφικό κενό), οπότε δυο παρακείμενα στρώματα μπορεί να αποτέθηκαν σε μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ τους. Ο γεωλόγος τότε χρησιμοποιεί άλλες μεθόδους: την παλαιοντολογική (πραγματικά κάθε στρώμα έχει την ηλικία των απολιθωμάτων που περιέχει), τη συσχετιστική, που συνίσταται στην παραβολή μιας ακανόνιστης στρωματογραφικής σειράς με μια κανονική, που έχει χαρακτηριστικά ανάλογης απόθεσης. Αν τα κριτήρια της σχετικής χ. είναι τα πλέον διαδεδομένα στις γεωλογικές έρευνες, η αναζήτηση μεθόδων, που να μπορούν να οδηγήσουν στον καθορισμό της απόλυτης ηλικίας των ιζηματογενών αποθέσεων και των απολιθωμάτων (απόλυτη χ.) συγκινούσε πάντοτε τους επιστήμονες. Οι πρώτες μέθοδοι, που υπολόγιζαν τον μέσο χρόνο ο οποίος χρειαζόταν για την απόθεση ορισμένου πάχους ιζημάτων ή ζητούσαν να καθορίσουν τον χρόνο που μπορεί να χρειάστηκε το νερό της θάλασσας για να φτάσει στον σημερινό βαθμό αλμυρότητας, ξεκινώντας από την ιδέα ότι, αρχικά, όλα τα νερά ήταν γλυκά, οδήγησαν σε αποτελέσματα πολύ κατά προσέγγιση. Ασφαλέστερα αποτελέσματα πραγματοποιήθηκαν έπειτα με ασφαλέστερες επιστημονικές βάσεις και οδήγησαν στις ραδιενεργές μεθόδους, όπως του μολύβδου, του ραδιενεργού άνθρακα, του ηλίου, του καλίου και του ρουβιδίου. Η μέθοδος του μολύβδου που στηρίζεται στους ραδιενεργούς σχηματισμούς, του ουρανίου σε ράδιο και αυτού σε μόλυβδο, εφαρμόζεται όταν έχουμε στη διάθεσή μας ένα πέτρωμα, που περιέχει τόσο ουράνιο όσο και μόλυβδο, μαζί με τα μεταλλεύματα των ενδιάμεσων σταδίων μετασχηματισμού. Με τη μέθοδο αυτή π.χ. κατόρθωσαν να καθορίσουν ότι το corycium enigmaticum (κορύκιο το αινιγματικό), το αρχαιότερο απολίθωμα που βρέθηκε έως τώρα, έζησε πριν από 1100 εκατ. χρόνια. Η μέθοδος του ραδιενεργού άνθρακα, που στηρίζεται στους μετασχηματισμούς που παθαίνει το ραδιενεργό ισότοπο του άνθρακα, μπορεί να εφαρμοστεί μόνο για τον καθορισμό της ηλικίας απολιθωμάτων ζώων ή οργανικών ουσιών (και των ιζημάτων που τα περιέχουν) όχι παλαιότερα από 20.000 χρόνια. Χρονολόγηση. Πάνω, στρωματογραφική μέθοδος, που χρησιμοποιείται στις αποθέσεις του Λωζερί-Ω στο Λεζ Eζί (Γαλλία), που ανάγονται στην ανώτερη παλαιολιθική εποχή. Το χρώμα αποκαλύπτει τα διάφορα επίπεδα. Οι μέθοδοι της απόλυτης χρονολόγησης, βασισμένες στο ραδιενεργό μετασχηματισμό των στοιχείων, επιτρέπουν να προσδιοριστεί με ικανοποιητική προσέγγιση, η διάρκεια των γεωλογικών εποχών (εδώ σε εκατομμύρια χρόνια) και να χρονολογηθούν σημαντικά γεγονότα της ιστορίας της ζωής.